De voedingsindustrie

Marc Engels

Industrieel gefabriceerde voedingsmiddelen, zoals we die vandaag kennen, zijn een relatief recent fenomeen van de wetenschappelijke ontwikkeling. Tot ver in de 19e eeuw werden landbouwproducten haast uitsluitend door middel van handenarbeid verwerkt. Het aanbod van de basisvoeding was in die periode sowieso miniem en beperkte zich tot meel, bakproducten, vlees, bier en andere alcoholische dranken.

In landelijke streken werden de levensmiddelen zelf geteeld en in het huishouden verder verwerkt, maar ook in de stedelijke huishoudens gebruikten de meesten onverwerkte voedingsmiddelen.

De voedselverwerking gebeurde kleinschalig. Daarom beschikten ook kleinere dorpen over een molen, een bakker en een slager. De ontwikkeling van de vroegindustriële agglomeraties veranderde deze situatie slechts geleidelijk. Weliswaar moesten de voedingsmiddelen nu over grotere afstand getransporteerd worden om aan de behoeften van de aangroeiende bevolking tegemoet te komen, maar de verwerking gebeurde nog altijd ter plaatse.

Door de snel groeiende stedelijke handel drong zich een uitbreiding van de productiecapaciteit op, zodat vanaf ca. 1850 de overgang naar de industriële productie mogelijk werd. De aanwending van stoommachines verhoogde bijvoorbeeld de productiecapaciteit van molens en maakte de meelbewerking op grotere schaal mogelijk.

• Bier en alcoholische dranken

  Bier maakte in de 19e eeuw deel uit van de basisvoeding: omwille van de gebrekkige drinkwatervoorzieningen in de steden kon goedkoop bier door zijn alcoholgehalte zonder vrees voor infecties gedronken worden.

  Tot 1850 overheerste de ambachtelijke productie. Maar een verlenging van de houdbaarheid door pasteurisering, nieuwe brouwprocédés, de uitbreiding van de transportmogelijkheden en betere flessen maakt in een volgende fase een grotere bierproductie mogelijk. Daarnaast veranderde ook het consumptiepatroon: vooral het bierverbruik van de industriële arbeidersklasse nam sterk toe. In industriesteden zoals Maastricht, Verviers, Luik, Aken, Eschweiler en Stolberg nam het aantal brouwerijen bijgevolg toe, een ontwikkeling die samenhing met de technologische modernisering en het stijgend aantal ondernemers. In Hasselt waren brouwerijen en jeneverstokerijen al in het midden van de 19^e eeuw de voornaamste industriesector, producten werden zelfs geëxporteerd. Ook in Gulpen werden in respectievelijk 1825 en 1870 twee industriële brouwerijen opgericht, die zich op een bovenregionale markt richtten.

• Mineraalwater

  Mineraalwater als grootschalig geproduceerde drank kwam in het begin van de 20e eeuw op. Essentieel aan de ontwikkeling van deze industriesector was de groeiende omzetmogelijkheid door een stijging van de koopkracht, waarbij niet enkel de elite maar ook de midden- en arbeidersklasse zich de luxe van dit soort drank kon veroorloven. De productieplaatsen zijn tot op heden aan de voorradige bronnen verbonden, zoals bijvoorbeeld aan de thermische bronnen in Aken en Spa. In 1884 werd het bedrijf Aachener Kaiserbrunnen opgericht, dat haar producten op een regionale schaal aan de man bracht. De in 1921 opgerichte NV Spa Monopole bottelde eveneens bronnenwater in flessen en richtte zich op de hele Belgische markt. Met de toevoeging van siroop richtte het bedrijf zich ook op de sinds de jaren 1920 ontstane markt voor softdrinks en limonades.

• Suiker

  De verwerking van suikerbiet verspreidde zich sinds het begin van de 19e eeuw over Europa, nadat de wetenschappelijke en technische vooruitgang het op industriële schaal raffineren van suiker hadden mogelijk gemaakt. Napoleon had zich als doel gesteld om de Britse import naar het Europese continent tegen te gaan. Daarom stelde hij in 1811-1812 een verbod in op de verwerking van koloniaal rietsuiker en decreteerde hij de teelt van suikerbiet. Vooral de provincie Luik profiteerde van deze beslissing want zij beschikte enerzijds over de nodige natuurlijke en ruimtelijke condities voor de suikerbietenteelt en beschikte anderzijds over een koopkrachtige markt. Vier moderne suikerfabrieken vestigden zich in Luik, en ook in respectievelijk Visé en Val-Saint-Lambert werd een fabriek opgericht. De Belgische protectionistische politiek na de afscheiding van de Noordelijke Nederlanden zorgde voor een bloei van de Belgische suikerindustrie: deze situeerde zich voornamelijk in het westen van het land, in de provincie Luik bevonden zich rond 1850 nog 4 raffinaderijen.

  Prijsdalingen vanaf het midden van de 19^e eeuw zorgden ervoor dat brede lagen van de bevolking zich bietsuiker als zoetstof konden veroorloven en rietsuiker werd haast volledig van de Europese markt verdrongen. Bijgevolg kreeg de industrie vanaf de jaren 1870 een nieuwe boost in de Euregio. Kapitaalkrachtige investeerders zoals de Brusselse industrieel Zaman in Ambresin (1867), de papierfabrikant Schoeller in Düren (1870) en een belangengemeenschap van industriëlen en landbouwers in Jülich (1873) introduceerden de suikerbietverwerking in het vruchtbare gebied ten westen van de Rijn en richtten tegelijkertijd industriële suikerraffinaderijen op, die vandaag voor een deel nog bestaan. Bietsuiker en melasse vormen belangrijke bestanddelen voor de zoetstoffenindustrie en gaven dus op hun beurt de aanzet voor de bloei van deze industrietak in Luik en Aken.

• Suikergoed

  In 1820 begon de firma Lambertz met de productie en de verkoop van Speciaalgebak, gebaseerd op middeleeuwse koeken, printen. De industriële fabricatie hiervan werd mogelijk gemaakt door de verbeterde transportmogelijkheden, de stoommachine en de goedkope bietsuiker.

  Verbeterde productieprocessen en de uitvinding van echte eetchocolade (1847) die cacao als genotmiddel voor massaconsumptie geschikt maakte creëerden de voorwaarden voor het ontstaan van de chocoladeindustrie, die zich ook in Verviers en Aken vestigde. Maar tot de eeuwwisseling bleef chocolade voorbehouden aan de hogere klasse. De firma Monheim, in 1860 opgericht en daarmee de oudste chocoladefabriek in Aken, reageerde op die ontwikkeling met een nieuwe productievestiging, zodat vanaf 1903 daadwerkelijk van een industriële productie gesproken kan worden. Ook de Printbakkerij Lambertz produceert sinds 1860 chocolade.

  In tegenstelling tot Aken knoopte in Verviers de massaproductie van chocolade aan met de traditie van ambachtelijke chocoladeverwerking. De chocoladefabriek Jaques die ook peperkoek en snoep maakte, groeide snel zodat die productie naar Eupen verhuisde.

  In Aken ging de firma Zentis in 1896 over tot de productie van confituur. En de Akense zoetwarenindustrie, die naast de vernoemde grotere bedrijven ook talrijke kleinere firma’s huisvestte, breidde in de 20^e eeuw hun aanbod verder uit.

• Melk

  De verwerking van melkproducten in de Noordeifel en de Ardennen gebeurde omwille van de geringe houdbaarheid van melk pas laat op industriële schaal. De eerste pogingen gingen sinds 1869 in de Noordeifel van de botergilden uit, die in 1900 1 miljoen kilogram Süßrahmboter verkochten. Een meer uitgebreide commercialisatie van verse melk werd pas tegen het einde van de 19e eeuw mogelijk en dit na wetenschappelijke ontdekkingen zoals pasteurisatie en technische innovaties in koeltechnieken. De bouw van een spoorverbinding die melkproducten snel tot bij de verbruikers in de stad konden brengen, leidde vanaf 1890 tot de oprichting van een reeks melkerijen in de Noordeifel. Maar aan het begin van de Eerste Wereldoorlog moesten de meeste zuivelfabrieken wegens de gebrekkige hygiëne hun werkzaamheden staken en plooiden de boerderijen  grotendeels op zichzelf terug. Het is pas sinds de jaren 1960 met de opkomst van de LKW’s, die ook afgelegen boerderijen konden bereiken, dat de commerciële melkveehouderij in de Eifel en de Ardennen zich doorgezet heeft.

  Nieuwe consumptie- en levensgewoonten, toenemende koopkracht, verbeterde verkeersinfrastructuur en technische innovaties hebben de industrialisering van de voedingsindustrie in de hand gewerkt. In vergelijking met andere industriesectoren gebeurde dit laat, veelal in het laatste deel van de 19e eeuw.

• Literatuur

• Monumenten