Steenkolenmijnbouw

Gabriele Harzheim

• Historiek

  De geschiedenis van de steenkool in de Euregio begint met het ontstaan van steenkool, ongeveer 300 miljoen jaar geleden tijdens het Carboontijdperk. In die periode kent de streek een subtropisch klimaat met weelderige plantengroei. Deze vegetatie overstroomt regelmatig, waardoor de plantenresten worden bedolven onder zand, klei en andere erosiemateriaal. Aangezien de plantenresten zijn afgesloten van de lucht, verrotten ze niet en onder invloed van druk, temperatuur en tijd veranderen ze langzaam in steenkool. Zo ontstaan omvangrijke steenkoolafzettingen die als een gordel van Rusland, over Polen, Duitsland, Nederland, België en Frankrijk tot in Groot-Brittannië lopen.

  In het gebied rond de Maas en de Rijn – de Euregio – werd in vier streken steenkool ontgonnen: de omgeving van Luik langs beide zijden van de Maas, rond Heerlen en Kerkrade in Nederlands Limburg, in de regio Midden-Limburg in Belgisch Limburg en in de regio Aken tussen de Inde, Worm en Ruhr.

  De vroegste steenkoolontginning in de regio dateert van de 12e eeuw. De weinige bronnen die uit die tijd zijn overgebleven linken de steenkoolontginning aan kloosters, die de exploitatie ondersteunen of in concessie aan derden geven. De kool wordt met primitieve middelen zoals schoppen, houwelen en korven in dagbouw ontgonnen.

  Maar het grondwaterpeil legt beperkingen op aan de dagbouw. Met het begin van de stollenbouw moeten ook oplossingen voor de afwatering gevonden worden. Met grote, door waterkracht aangedreven wielen of door paarden aangedreven tredmolens wordt het grondwater afgevoerd. Om de financiële en technische problemen op te lossen worden er vanaf de 16^e eeuw maatschappijen opgericht. De steenkool wordt in eerste instantie als huisbrandstof en voor smederijen en ertssmelterijen gebruikt. Vooral Luik ontwikkelt zich tot één van de belangrijkste pre-industriële centra van Midden-Europa.

  Het is pas sinds de Industriële Revolutie, en meer bepaald met de ingebruikname van stoommachines en de in de 19^e eeuw opgekomen verkoking van vetkolen dat de steenkoolontginning een enorme impuls krijgt. Grote ondernemingen, zoals bijvoorbeeld de Eschweiler Bergwerks Verein (EBV) in de regio Aken, nemen de exploitatie in handen. Om te kunnen concurreren tegen vooral het Ruhrgebied, is een uitbouw van de verkeersinfrastructuur noodzakelijk. En door de groei van de steenkoolsector raakt het aantal beschikbare arbeidskrachten in de regio uitgeput en moeten nieuwe arbeiders worden aangetrokken. Rond de mijnen ontstaan er zo mijnwerkersnederzettingen.

  Maar aan de bloei van de zware industrie, een van de hoofdafnemers van steenkool – komt na de Tweede Wereldoorlog een einde. De energieprijzen kelderen en steenkool krijgt grote concurrentie van aardolie. Midden jaren 1950 zet de definitieve neergang van de steenkoolexploitatie zich in en de steenkoolmijnen in de Euregio worden één na één gesloten.

  Vandaag verwijzen nog een aantal industriële mijngebouwen en -installaties, woonwijken en terrils naar ons steenkoolverleden. Daarnaast houden een aantal mijnmusea de herinnering aan het mijnverleden levendig.

• Het Luikse Bekken

  Een van de oudste regio’s op het continent waar er steenkool werd ontgonnen is de streek rond Luik. Er bestaan aanwijzingen dat er al in het begin van de 12^e eeuw in de Maasvallei mijnontginning was. Niet alleen de inwoners van de snel groeiende stad gebruiken steenkool als brandstof, ook talrijke ambachten zoals kalkbranderijen, glasblazerijen, brouwerijen, bakkerijen en smederijen gebruiken steenkool. De steenkool vervangt de duurdere houtskool. De lokale voorwaarden voor steenkoolexploitatie zijn er uitgesproken gunstig. Langs de steile oevers van de Maas dagzomen de kolen en kunnen ze relatief eenvoudig ontgonnen worden. Bovendien kan de steenkool via de Maas worden getransporteerd. Al snel beginnen kloosters, grootgrondbezitters en privépersonen zich in mijnmaatschappijen te verenigen.

  In de 15^e eeuw is het mijnwerkersgilde uitgegroeid tot de grootste beroepsvereniging in Luik. Ongeveer een vijfde van de bevolking is direct of indirect betrokken bij de steenkoolontginning. Anderzijds duiken er al in de middeleeuwen milieuproblemen op: beekjes en bronnen drogen uit, de zwaar beladen kolenkarren blokkeren het verkeer en brengen schade toe aan de straten in de stad. Als gevolg daarvan worden ondernemers verplicht, na het beëindigen van de exploitatie van het gebied dat ze in concessie hebben, dit opnieuw te saneren.

  Naarmate Luik uitgroeit tot het smidsecentrum van Europa ontwikkelt ook de steenkoolexploitatie zich snel verder. Op het einde van de 16^e eeuw ontgint men jaarlijks 110.000 ton steenkool. Na 1800 wordt de Luikse steenkoolregio als een van de eersten geïndustrialiseerd. Maar in de jaren 1950 komt de mijnindustrie in structurele moeilijkheden en in 1980 wordt de laatste mijn gesloten.

• Het Kempisch Bekken in Belgisch-Limburg

  Een ander Belgisch kolenbekken bevindt zich in de Kempen in Belgisch Limburg. In vergelijking met de andere bekkens zijn de steenkoolafzettingen in deze streek laat ontdekt en is de steenkoolexploitatie een exclusief 20^e eeuws gegeven: de zoektocht naar steenkool in deze streek start pas op het einde van de 19^e eeuw – ten gevolge van de sterk stijgende vraag naar steenkool - en in 1901 wordt er steenkool ontdekt. De 1^e mijn gaat in 1917 in exploitatie en er worden 7 grote mijnbedrijven opgericht in respectievelijk Beringen, Eisden, Houthalen, Waterschei, Winterslag, Zolder en Zwartberg. De streek is dunbevolkt, daarom bouwen de mijnmaatschappijen tuinwijken om het nodige werkvolk aan te trekken.

  Tijdens het interbellum ontwikkelen de mijnen zich tot moderne mijnen met een goed uitgeruste infrastructuur, maar vanaf de jaren 1950 komt de steenkoolindustrie ook hier onder zware druk te staan: de laatste Kempische mijn wordt in 1992 gesloten. De sluitingen komen hard aan omdat de steenkoolontginning de enige grootschalige industriesector in de regio is.

• Nederlands-Limburg

  De kolenontginning in Nederlands-Limburg gaat terug tot in de 12^e eeuw. Al in 1113 zou er op het grondgebied van de abdij Klosterrath (Rolduc) tussen Kerkrade en Herzogenrath steenkool ontgonnen worden. De grote industrialisering gebeurt later dan bij de Duitse buren. Rond 1900 gebeurt er een grote ommezwaai als gevolg van de sterk stijgende vraag naar steenkool vanuit België, Duitsland en Nood-Frankrijk: in 1901 engageert de overheid zich in de mijnbouw en worden er staatsmijnen opgericht. Maar ook in Nederlands-Limburg is de steenkoolexploitatie een eindig verhaal: in 1974 wordt de laatste mijn gesloten. De streek wordt getransformeerd onder het motto ‘van zwart naar groen’ met als gevolg dat er vandaag weinig materiële relicten van de mijnbouw zijn bewaard.

• Het Akense Bekken

  In het Akense Bekken kunnen 2 regio’s onderscheiden worden: het gebied langs de Wormrivier tot Erkelenzer Horst in het noorden en het gebied aan de Inderivier tussen Stolberg, Eschweiler en Weisweiler.

  Karakteristiek voor het Wormgebied is de scheiding tussen lagen magere en vetkool. Sinds de 13^e eeuw worden in het Wormdal dagzomende lagen met magere kool ontgonnen, die hoofdzakelijk als huisbrandstof wordt gebruikt. Op het einde van de 18^e eeuw bevinden er zich ongeveer 450 kleine mijnen in het Wormgebied.

  Ook in het Indegebied tussen Stolberg, Eschweiler en Weisweiler wordt al sinds de middeleeuwen steenkool ontgonnen. De nabijheid van de metaalverwerkende industrie in Stolberg heeft een positieve invloed op de steenkoolontginning. Maar ook hier waren het kleine ondernemingen die zich met de exploitatie bezig hielden.

  Met de invoering van de Franse wetgeving (1865) wordt het voor private ondernemers en vennootschappen interessant om zich op mijnbouw te richten. In 1834-1835 wordt de vennootschap „Eschweiler Bergwerks-Verein“ (EBV) opgericht. In 1836 volgt het „Vereinigungsgesellschaft für Steinkohlenbau im Wurm-Revier“. Daarnaast engageren ook buitenlandse ondernemingen zich in het Akense Bekken.

  Door de verbeterde technische mogelijkheden kunnen ten noorden van Aken in de loop van de 19e eeuw ook dieperliggende vetkoollagen worden ontgonnen. Vetkool is een belangrijke grondstof voor de ijzer- en staalindustrie. Eén van de belangrijkste vetkoolmijnen in de streek is Grube Anna in Alsdorf. In 1863 wordt deze mijn overgenomen door de EBV en in 1907 fuseert het Vereinigungsgesellschaft für Steinkohlenbau im Wurm-Revier met de EBV. Zo groeit de EBV uit tot de machtigste mijnbouwonderneming in het Akense Bekken.

  Maar ook de steenkoolindustrie in Aken kent in de 20^e eeuw dezelfde neergang als de andere streken en met de sluiting van de Sophia-Jacobamijn in Hückelhoven in 1997 komt een einde aan de lange mijnbouwindustrie in de Euregio Maas-Rijn.

• Literatuur

• Monumenten